پرسش‌هایی درباره تقصیر در قراردادها
منبع: روزنامه حمایت
با پیشرفت علوم و فنون بر تعداد حوادثی که منجر به ورود خسارات به مردم می‌شود افزوده می‌شود. مردم خسارات زیادی را بر اثر ورود ابزارهای صنعتی متحمل می‌شوند. اتومبیل‌ها افراد زیادی را از پای در می‌آورند، سقوط هواپیما باعث نابودی ساختمان‌هایی می‌شود و حتی قطارها هم حادثه‌آفرین شده‌اند. زندگی اجتماعی در دنیای امروز بر روابط افزوده و مراوداتی بین مردم رواج پیدا کرده است که دیگر حالت ساده قدیمی را ندارد. هر روز برپیچیدگی این روابط افزوده می‌شود. توافق‌هایی بین افراد صورت می‌گیرد که گاهی منجر به ورود خسارت به طرفین نیز می‌شود.
آسیب به دیگران
انسان موجود پیچیده‌ای است، رفتارهای متفاوت و پیچیده‌ای دارد و در گیرودار زندگی اجتماعی ممکن است از بعضی اعمال وی به دیگران خسارت وارد شود. حال این سوال مطرح می‌شود که فرد چگونه باید رفتار کند تا به دیگران آسیبی نرساند، خساراتی وارد نیاورد؟ یا مسئول خسارات وارده به دیگران نباشد؟ آیا نسبت به تمام افراد تعهد به مراقبت دارد؟ حدود تعهدات انسان را چه چیزی معین می‌کند؟ صرف قرارگرفتن در اجتماع و ایجاد قرارداد اجتماعی انسان را در برابر همه افراد متعهد می‌کند؟
آنچه مسلم است انسان باید دقت متعارفی، در انجام کارهایی یا اجتناب از کارهایی تلاش کند که به‌طور متعارف می‌تواند پیش‌بینی کرد که احتمال دارد منجر به ورود ضرر به دیگران شود.
فرد آزاد نیست هرگونه که خواست در جامعه رفتار کند. در مسئولیت مدنی نیز این بحث مطرح می‌شود که حدود آزادی انسان چقدر است و انسان تا چه حد باید مراقب رفتار خود باشد؟ آیا فرد باید مراقب تمام انسان‌هایی که در حال صدمه دیدن هستند باشد؟ آیا اگر شخصی بر اثر حادثه‌ای آسیب دید و حادثه منجر به فوت وی شد، دیگری که شاهد این ماجرا بود اما هیچ اقدامی برای نجات وی نکرد، نیز مسئول است؟
آیا همه انسان‌هایی که باید یک انسان گرسنه را از مرگ نجات می‌داده‌اند و نداده‌اند، باعث مرگ وی شده‌اند؟ خانه همسایه‌ای در مدتی که مالک منزل در تعطیلات بوده بر اثر حادثه‌ای ویران شده و همسایه از بروز خطر جلوگیری نکرده است، آیا همسایه مسئول تلقی می‌شود؟
بررسی چند فرض
تمام این مسایل در موردی است که هیچ‌گونه رابطه‌ای بین زیان‌دیده و فرد وجود ندارد و جای جای بحث آن در مسئولیت مدنی است. در آنجا نیز گفته می‌شود که فرد مسئول کارهایی است که از تقصیر وی ناشی شده است.
مفروضات مشابهی در مواردی نیز که فرد با دیگری یک رابطه خاص بر اثر یک قرارداد پیدا می‌کند نیز وجود دارد. در این‌گونه موارد تقصیر طرف را چگونه احراز می‌کنند؟
اگر پزشکی نتوانست بیماری را از مرگ نجات دهد مسئول است؟ فردی که مالی به وی سپرده شده تا از آن مراقبت کند، آن را سالم نگه دارد و در زمان معین یا مطالبه مالک مسترد کند، در صورت تلف مال مسئول است؟ مشتری‌ای که برای خرید شمعدان به مغازه‌ای رفته است و در حال بررسی و معاینه، شمعدان از دستش می‌افتد و پودر می‌شود مسئول تلف است؟
متصدی حمل‌ونقل که متعهد شده کالایی را از جایی به جایی حمل کند ولی نتوانسته است از عهده این کار برآید، مسئول است؟
در پاسخ باید گفت که این موارد تحت عنوان قراردادها و مسئولیت ناشی از آن قرار می‌گیرند. عموما انعقاد قراردادها به‌خوبی و خوشی آغاز می‌شود و طرفین با رضا، میل و رغبت اقدام به انعقاد آنها می‌کنند. طرفین به میل و رغبت قرارداد نافذی را منعقد می‌کنند، به این امید که به اهداف مندرج در قرارداد دست یابند. هدف از قرارداد هم جز این نیست که طرفین می‌خواهند به موضوع آن دست یابند.
به این ترتیب در ابتدا یکی از طرفین غافل از این است که طرف دیگر به نوعی از زیر بار تعهدات قراردادی‌اش شانه خالی خواهد کرد یا قرارداد به‌طور کامل و آن گونه که در متن آن آمده، به‌موقع اجرا گذاشته نمی‌شود. بنابراین برای اجرا نشدن قرادادها نیز باید تمهیداتی اندشیده شود.
اجرا نشدن یک قرارداد
ممکن است قراردادی فسخ شود یا با تراضی طرفین اقاله شود یا اینکه متعهد به عمد به عهد خویش وفا نکند و تعهد موضوع قرارداد را به منصه ظهور نرساند. عدم اجرای قرارداد و در نتیجه عدم انجام تعهدات قراردادی توسط متعهد ممکن است ارادی یا غیرارادی باشد. عدم اجرای غیرارادی تعهدات قراردادی در حیطه قوه قاهره قرار می‌گیرد که تا حدودی شمول عدم اجرای ارادی تعهدات را نیز معین می‌سازد. آنچه در این بررسی مدنظر است، عدم اجرای ارادی قرارداد توسط متعهد است. در چه مواردی متعهد به‌طور ارادی از اجرای تعهدات قراردادی خودداری کرده است؟ در صورتی که متعهد نتواند ثابت کند که عدم اجرای تعهد به‌واسطه یک علت خارجی بوده است که آن علت خارجی را نمی‌توان به وی مربوط کرد چه باید کرد؟ در پاسخ باید گفت جز در مواردی که قوه قاهره دخالت دارد فرض بر این است که متعهد مرتکب تقصیر گشته است.
تقصیر چیست؟
تقصیر در قراردادها چه مفهومی دارد؟ برای پاسخ به این پرسش باید به‌دنبال مبنایی گشت، مبنایی که اولا، کمک کند زیان‌دیده بتواند با تمسک جستن بدان زیان‌های وارد به خود را جبران کند.
ثانیا، متعهد از زیر بار مسئولیتی که متعهد بدان نبوده یا ناشی از اقدام وی نبوده رهایی یابد و بدون جهت محکوم به جبران نشود.
به دلیل همین دشواری که در زمینه قراردادها وجود داشت و افزایش روزافزون تعداد قراردادها و عدم دستیابی همه آنها به نتیجه موردنظر، دعاوی متعددی در مراجع قضایی طرح می‌شود. بنابراین اهمیت بحث بر کسی پوشیده نیست. لزوم یک تحقیق جامع‌تر در این زمینه انتظار می‌رود شاید با طرح این موضوع بتوان تا حدی از تعداد اختلافات و دعاوی کاست و از طرفی با بیان مصادیقی از موضوع، علاوه بر جنبه علمی از نتایج حاصله از یک قرارداد آگاه شد.
در قانون مدنی ایران آن طور که بدیهی و روشن باشد ماده‌ای در این باره وضع نشده است که همین مشکل را دوچندان وضرورت انجام تحقیق جامع‌تر را بیشتر کرده است. بحثی نیست که قوانین کشورمان، به خصوص قانون مدنی ریشه عمیقی در فقه اسلامی به خصوص فقه شیعه دارد اما در مبحث مربوط به مسئولیت مدنی بعضی از مواد و اکثر ابواب و فصول آن برگرفته از حقوق کشورهای خارجی بالاخص کشور فرانسه است.
