اطلاعات هویت ژنتیک به صورت کشوری ذخیره و مقایسه تطبیقی می شود

رئیس بانک هویت ژنتیک ایران:

با تشکیل بانک اطلاعات هویت ژنتیک اطلاعات به دست آمده از مجرمان، صحنه فوت و اجساد مجهول الهویه به صورت کشوری در سامانه بانک ذخیره و مقایسه تطبیقی می شود

گفت و گو از امیر عابد

سابقه انگشت نگاری ژنتیکی به شیوه امروزی به حدود یک ربع قرن پیش بازمی گردد زمانی که در سال ۱۹۸۵ میلادی، الک جفری در انگلستان به طراحی تعیین هویت از طریق DNA اقدام کرد و در سال ۱۹۸۶، از این روش برای رفع اتهام از یک مظنون احتمالی در تجاوز به عنف در انگلستان استفاده شد.

با تشکیل اولین بانک داده‌های ژنتیکی در انگلستان در سال ۱۹۹۵، انقلابی در فرایند کشف جرم و شناخت مجرمان و در نهایت پیشگیری از وقوع جرم در این کشور به وقوع پیوست.

تا اواخر سال ۲۰۰۸ بیش از ۵ میلیون پروفایل ژنتیکی در این بانک به ثبت رسید. در سال‌های ۲۰۰۸-۲۰۰۹ جمعاً ۱۷ هزار و ۶۴۳ مورد مشابهت بین اطلاعات صحنه جرم با ذخیره اطلاعاتی‌ بانک ژنتیک در انگلستان گزارش شده است.

با توجه به این نکته مهم که بر اساس برخی مطالعات انجام شده تا بیش از ۶۰ درصد مرتکبان جرائم خشن که از زندان آزاد شده‌اند در کمتر از سه سال پس از آزادی دوباره به جرائم مشابهی مبادرت می‌ورزند، نقش بانک هویت ژنتیک در شناسایی هویت این مجرمان با استفاده از مدارک مکشوفه در صحنه جرم بیش از پیش نمایان می‌شود. چنان که بر اساس تحقیقات انجام شده، تشکیل این بانک در انگلستان به تنهایی باعث کاهش ۲۶ درصد جنایات شده است.

FBI در سال ۱۹۹۸ در ۸ ایالت آمریکا به راه‌اندازی این سیستم اقدام کرد. بسیاری از پرونده‌های جنایی که سال‌ها معضل دادگاه‌های اروپایی و آمریکایی بود توسط این روش به سرانجام رسید. نظرسنجی از مجرمان در آمریکا مشخص کرد که بسیاری از آنها با آگاهی از راه اندازی بانک ژنتیک، از تکرار ارتکاب جرم خودداری کرده‌اند.

در کشور ما نیز از سال ۸۸ نیاز به داشتن بانک اطلاعات ژنتیکی در ایران احساس شد و رئیس قوه قضائیه با توجه به حساسیت موضوع و کمک به حل سریع پرونده‌های قضایی دستور به تشکیل بانک اطلاعات ژنتیک داد.

حال بعد از گذشت ۴ سال از دستور آیت‌الله آملی لاریجانی و واگذاری مسئولیت تهیه بانک اطلاعات ژنتیکی به پزشکی قانونی کشور، به سراغ رضا علاءالدینی، رئیس بانک هویت ژنتیک ایران در سازمان پزشکی قانونی رفتیم. مردی که بسیار محافظه‌کار است و همان ابتدای گفت‌وگو اعلام کرد که باید متن مصاحبه قبل از انتشار به تائیدش برسد.

 علاءالدینی حتی در هنگام گفت‌وگو نیز بارها اعلام کرد که دوست ندارد متن مصاحبه آن طور که دیگر مصاحبه‌ها تنظیم می‌شوند، تنظیم شود و جملات باید شمرده و سنجیده در متن درج شوند.

متن زیر حاصل گفت‌وگوی یک ساعته خبرنگار فارس با رئیس بانک هویت ژنتیک ایران است:

فارس: آقای دکتر در مورد تاریخچه انجام آزمایش‌های ژنتیک در ایران توضیح می‌دهید؟

علاءالدینی: آزمایشگا‌ه های ژنتیک قانونی در ایران از دهه ۷۰ فعالیت خود را آغاز کردند. در ایران در ابتدا آزمایشگاه‌های پزشکی‌ قانونی در تهران، مشهد و اصفهان فعالیت خود را آغاز کردند. آزمایشگاه‌ها به طور طبیعی به استعلاماتی از مقام قضایی که نیاز به آزمایش ژنتیکی‌ دارد پاسخ می‌دهند.

فارس: چه نمونه‌هایی در بانک‌ها و آزمایشگاه‌ها ذخیره می‌شود؟

علاءالدینی:به طور کلی اطلاعات به دست آمده از آزمایش‌های ژنتیکی‌ به طور الکترونیک در آزمایشگاه‌ها ذخیره می‌شود. با تشکیل بانک اطلاعات هویت ژنتیک اطلاعات به دست آمده از مجرمان، صحنه فوت و اجساد مجهول الهویه علاوه بر آزمایشگاه‌ها به صورت کشوری در سامانه بانک ذخیره و مقایسه تطبیقی می شود.

بخشی از اطلاعات ژنتیکی به اجساد مجهول الهویه مربوط می شود که پس از انجام آزمایش‌ها می توان مشخصات ژنتیکی‌ آنها را با فهرست خویشاوندان مفقودان مقایسه و هویت جسد را شناسایی نمود.

فارس: از چه زمانی تصمیم گرفته شد که در کشور اطلاعات ژنتیکی افراد به صورت بانک در یک سیستم واحد ذخیره شود؟

علاءالدینی: از سال ۸۸ تصمیم گرفته شد که اطلاعات ژنتیکی‌ به دست آمده در آزمایشگاه‌های مختلف به صورت متمرکز در یک محل نگهداری شود تا در سراسر کشور قابل دسترسی باشد.

به این ترتیب اگر جرمی در یکی از نقاط کشور اتفاق بیفتد و مجرم در مکان دیگری دستگیر شود به راحتی می‌توان اطلاعات را با یکدیگر تطبیق داد و مجرمیت او را اثبات کرد. این مورد در قانون پنجم توسعه کشور دیده شد و قوه قضائیه موظف شد تا شناسنامه هویت ژنتیکی افراد را تهیه کند.

قوه قضائیه این مسئولیت را به سازمان پزشکی قانونی واگذار کرد تا با همکاری نیروی انتظامی و دادستانی کل کشور این بانک اطلاعاتی را تشکیل دهند.

فارس: چه افرادی باید اطلاعاتشان در بانک ذخیره شود؟

علاءالدینی: در دستورالعمل تشکیل بانک اطلاعات ژنتیک ایران که در بهمن سال ۱۳۹۲ از سوی رئیس قوه قضائیه ابلاغ شد موارد مشمول ثبت اطلاعات مشخص شده است.

فارس: اگر در بانک اطلاعاتی خودمان اطلاعات مربوط به تمام مردم را داشته باشیم بهتر نیست؟

علاءالدینی: این موضوعی است که حقوقدانان دنیا سال ها در موردش با یکدیگر بحث کرده اند و میان آنها اختلاف نظر وجود دارد.

ایران تنها کشور دارای بانک اطلاعات ژنتیکی نیست، به غیر از ایران ۶۰ کشور دیگر نیز دارای این بانک هستند و این مسائل در آنها بحث شده است.

تفکر غالب حقوقی در دنیا این است که ما نمی‌توانیم اطلاعات ژنتیکی افراد را جمع‌آوری کنیم مگر اینکه طرف مجرم باشد یا آنکه قانون چنین مجوزی را صادر کرده باشد.

از طرفی انجام آزمایشهای ژنتیکی بسیار هزینه بردار است و نیاز به پرسنل کارآزموده، تجهیزات آزمایشگاهی پیچیده و مواد شیمیایی حساس دارد.

 فارس: اکنون اولویت‌های شما برای دریافت اطلاعات ژنتیکی شامل چه افرادی می‌شود؟

علاءالدینی:

الف ـ متهمان، مجرمان و محکومان.

ب ـ نمونه های به دست آمده از صحنه جرم، قربانیان وقایع جنایی و بقایای انسانی مکشوفه.

ج ـ اجساد مجهول الهویه که امکان شناسایی آنها به روش های دیگر وجود نداشته باشد.

د ـ خویشاوندان مؤثر در تعیین هویت.

ه ـ کارشناسان یا نمونه گیران شاغل که در نقل و انتقال یا انجام آزمایش های بر روی نمونه های بیولوژیک جهت تشخیص هویت فعالیت می کنند.

فارس: چرا پرسنل؟

علاءالدینی: برای اینکه اگر در روند آزمایش اشتباهاً DNA خودشان را گزارش کردند، امکان تشخیص آن وجود داشته باشد.

فارس: کار نمونه گیری از متهمان اکنون آغاز شده است؟

در حال حاضر هیئت مدیره در حال بررسی جرائم مختلف برای تعیین اولویت‌های ثبت اطلاعات در سامانه بانک می‌شود.

بر اساس تبصره ماده ۸ دستورالعمل بانک تعیین اولویت برای دریافت اطلاعات ژنتیک بر عهده هیأت مدیره است.

فارس: اکنون وضعیت بانک ژنتیک به چه صورت است؟

علاءالدینی: به علت تحریم‌های ظالمانه علیه جمهوری اسلامی ما نتوانستیم از نرم‌افزارهای خارجی استفاده کنیم به همین علت تصمیم به تهیه نرم‌افزار در داخل کشور گرفتیم. انتقال اطلاعات از واحد‌های مختلف از طریق یک شبکه نرم افزاری انجام می شود که باید دارای امنیت بالا باشد. در حال حاضر تهیه این نرم افزار مراحل نهایی را طی می کند که پس از اطمینان کارکرد بر روی سامانه بانک ژنتیک نصب خواهد گردید.

فارس: این نرم افزار به چه صورت کار می‌کند؟

نرم افزار بانک ژنتیک علاوه بر ذخیره سازی اطلاعات به طور همزمان شناسه‌های ژنتیکی‌ را مقایسه و تشابهات ژنتیکی‌ را گزارش می کند.

فارس: نمونه‌هایی که از سال ۸۸ گرفته شده است اکنون در کجا ثبت شده؟

علاءالدینی: اطلاعات ژنتیکی که در آزمایشگاه‌ها به دست آمده در حال حاضر در آزمایشگاه های ژنتیک ذخیره می‌شود تا زمانی که سیستم یکپارچه نرم افزاری شروع به فعالیت کند.

فارس: اطلاعات ژنتیکی افراد شامل چه مواردی می‌شود؟

علاءالدینی: به طور کلی‌ دو نوع اطلاعات در سامانه بانک ذخیره می‌شود که شامل مشخصات فردی افراد یا مشخصات صحنه جرم و شناسه‌های ژنتیکی‌ به دست آمده است. شناسه‌های ژنتیکی‌ از بررسی ۱۶ منطقه مولکول DNA که اندازه آنها در بین افراد متفاوت بوده و از نظر تشخیص هویتی مناسب به دست میاید.

 فارس: اکنون چند آزمایشگاه ژنتیک در سطح کشور فعال هستند؟

علاءالدینی: سازمان پزشکی قانونی ۹ آزمایشگاه در سطح کشور دارد که در ۹ مرکز استان کشور واقع شده‌اند. همچنین نیروی انتظامی هم یک آزمایشگاه در تهران دارد. آزمایشگاه‌های خصوصی هم فعال هستند اما با توجه به اهمیت موضوع، در پرونده‌های قضایی دخالت نمی‌کنند.

فارس: تعداد مراجعات به کدام آزمایشگاه‌های ژنتیک بیشتر و کدام کمتر است؟

علاءالدینی: به طبع به علت جمعیت زیاد تهران و حجم پرونده های قضایی تعداد مراجعات به تهران بیشتر از دیگر آزمایشگاه‌ها است و  آزمایشگاه های تازه تأسیس مراجعه کننده کمتری دارد.

فارس: اعضای هیأت مدیره بانک اطلاعات ژنتیک چه کسانی هستند؟

علاءالدینی:

۱. رئیس سازمان پزشکی‌ قانونی کشور (رئیس هیأت مدیره)

۲. دادستان کل کشور یا نماینده تام الاختیار او

۳. فرمانده نیروی انتظامی یا نماینده تام الاختیار وی

۴. رئیس مرکز حفاظت اطلاعات قوه قضائیه یا نماینده تام الاختیار وی

۵. رئیس سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کل کشور یا نماینده تام الاختیار او

۶. معاون پزشکی و آزمایشگاهی سازمان پزشکی قانونی کشور

۷. معاون آموزشی و پژوهشی سازمان پزشکی قانونی کشور

۸. سه نفر از متخصصان علوم مرتبط

۹. رئیس بانک ژنتیک (دبیر هیأت مدیره)

۱۰. یک نفر قاضی عالی رتبه با ابلاغ رئیس قوه قضائیه

فارس: با توجه به اینکه ما تقریباً در تمام شهرها زندان و بازداشتگاه داریم و مطابق قانون باید از مجرمان آزمایش ژنتیک انجام شود آیا نیاز به این نداریم که تعداد آزمایشگاه‌های خود را افزایش دهیم؟

علاءالدینی: بله نیاز هست و امیدواریم که این کار انجام شود. ما تا سال ۸۸ تعداد آزمایشگاهایمان ۳ تا بود؛ از این سال تا پایان ۹۲ این تعداد رسید به ۹. باز هم اگر اعتبارات به ما اجازه دهد، باید تعداد آزمایشگاه‌ها را با توجه به پروژه عظیم بانک ژنتیک افزایش دهیم.

فارس: چقدر لازم است تا آثار موجود در صحنه جنایت و بقایای انسانی بجا مانده از قاتل شناسایی شود و بتوانیم قاتل را تشخیص دهیم؟

علاءالدینی: در صورتی‌ که اطلاعات قبلی‌ در سامانه بانک ثبت شده باشد مقایسه اطلاعات به دست آمده جدید با ذخایر قبلی‌ بلافاصله انجام می‌شود و زمان زیادی لازم ندارد.

فارس: جمع آوری آثار به جا مانده در صحنه جرم با توجه به نوع جرم دسته بندی می‌شود و از تمام آثار در تمام صحنه‌های جرم نمونه برداری می‌شود؟ مثلاً قطره خونی که در صحنه یک سرقت به جا مانده است.

علاءالدینی: تیم بررسی صحنه جرم زیر نظر رئیس صحنه جرم فعالیت می‌کنند و این شخص تصمیم گیرنده است. همه چیز بستگی به این فرد دارد که تصمیم بگیرد که از آثار بجا مانده نمونه برداری ژنتیک باید انجام شود یا خیر. بدیهی‌ است در جرائمی که همراه با به جای ماندن مقادیر مناسب بافت‌های بیولوژیک نباشد نمونه گیری ژنتیکی‌ تأثیری نخواهد داشت.

فارس: نمونه DNA چقدر دقیق تر از اثر انگشت است؟

علاءالدینی: اثر انگشت تنها از انگشتان گرفته می‌شود بنابر این اگر نمونه ای داشته باشیم که مثلاً در انفجار تکه تکه شده باشد نمی‌توانیم از تکنولوژی مقایسه اثر انگشت بهره بگیریم. DNA می تواند در اجساد سوخته شده یا یا قطعات به جا مانده انسانی‌ مورد استفاده قرار گیرد.

فارس: DNA از کدام اعضا یا بافت‌ها گرفته می‌شود؟

علاءالدینی: به طور تئوریک از هر بافتی که حاوی سلول باشد می‌توان DNA را به دست آورد. مثلاً خون، بزاق، تمام بافت‌های نرم و سخت، اسپرم و … و می‌توان گفت که در تمام بافت‌های انسانی DNA موجود است. حتی گاهی می توان از قطرات عرق افراد نیز DNA استخراج کرد.

فارس: به دلیل ریزش مو در بسیاری از صحنه‌های جرم مو پیدا می‌شود، ایا می‌توان DNA را از مو نیز استخراج کرد؟

علاءالدینی: یکی از استثناها مو است. معمولا استخراج DNA از مو به علت اینکه مقدارش خیلی کم است مشکل است مگر اینکه مو همراه با ریشه باشد. معمولا از تارهای مو به جای  DNAهسته ای   DNA میتوکندریال را استخراج می کنند. این نکته را هم توجه داشته باشیم که مو از نظر شکل و رنک نیز می‌تواند در شناسایی مجرمان کمک کند.

فارس: بانک ژنتیک با چه تعداد نمونه فعالیت خود را آغاز می‌کند؟

علاءالدینی: قابلیت بانک مربوط به تعداد شناسه هایی است که در آن موجود است. هرچه شما نمونه‌های بیشتری جمع‌آوری شده باشد امکان شناسایی مجرمان آسان تر می‌شود

کشورهای دنیا به این نتیجه رسیده‌اند که هرچه بانک ژنتیکشان نمونه‌های بیشتری داشته باشد سرعت کشف جرم بالاتر می‌رود و زمان دادرسی‌ها کاهش پیدا می‌کند. برای شروع با هر تعداد نمونه می توان بهره‌برداری از بانک را آغازکرد.