به موجب بند ۱۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی، یکی از وظایف و اختیارات رهبری؛ عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رییس قوه قضاییه، است. بر همین اساس رییس قوه قضاییه هر ساله به مناسبت‌های مختلف و بررسی شرایط محکومان، پیشنهاد عفو، تخفیف و تبدیل مجازات برخی محکومان را به رهبر انقلاب تقدیم می‌کند تا در صورت صلاح‌دید مورد موافقت قرار گیرد.
براساس آیین‌نامه کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین، کمیسیون عفو و تخفیف مجازات محکومین در هر مرکز استان با عضویت رئیس کل دادگستری استان، دادستان مرکز استان و مدیر کل زندان‌های آن استان دایر شده است که مسئولیت این کمیسیون‌ها در سراسر کشور باروسای دادگستری‌های استان‌هاست.
ماه‌ها قبل از هر مناسبتی افرادی که طبق قانون متقاضی عفو باشند در آن کمیسیون درخواست آنان بررسی می‌شود و در صورتیکه واجد شرایط عفو تشخیص داده شوند به کمیسیون مرکزی مستقر در معاونت قضایی قوه قضاییه منعکس و چنانچه اعضای کمیسیون مرکزی بر اساس مفاد قانون، عقیده بر عفو یا تبدیل و تخفیف مجازات داشتند، مراتب به رئیس قوه قضاییه طبق آئین نامه، یک ماه قبل از مناسبت منعکس و در نهایت نظر ایشان در مناسبت‌هایی ملی و مذهبی که برای عفو در آیین نامه در نظر گرفته شده است به مقام معظم رهبری اعلام می‌شود.
چه جرایمی مورد عفو قرار می گیرند؟
امکان اعطای عفو عمومی یا خصوصی فقط شامل مجازات جرائم تعزیری و بازدارنده است. البته مجازات برخی از جرائم حدی نیز تحت شرایط خاصی می‌تواند مشمول عفو قرار گیرد. اما در خصوص دیه و قصاص به دلیل آنکه حق الناس تلقی می شوند، از شمول عفو مستثنی هستند؛ زیرا گذشت و عفو محکومین نباید تأثیری در حقوق زیان‌دیدگان از جرم داشته‌باشد و بزهکارانی که مشمول عفو قرار می‌گیرند، هم‌چنان باید خسارات وارده به زیان‌دیدگان را پرداخت نمایند.
عفو خصوصی
ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی در خصوص عفو خصوصی بیان می کند: “عفو یا تخفیف مجازات محکومان، در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رئیس قوه قضاییه با مقام رهبری است.” بنابراین در عفو خصوصی با موافقت رهبری تمام یا قسمتی از مجازات محکومان بخشیده یا به مجازات خفیف تر تبدیل می شود. علاوه بر آن تنها شامل حال کسانی است که محکومیت آن ها قطعی شده باشد و شکایت آن ها در حال رسیدگی نباشد. همچنین تنها مجازات های تعذیری را در بر میگیرد و شامل قصاص و دیه که حق شخصی افراد بوده نمی شود.
شرایط عفو برای مجازات های حدی
طبق ماده ۱۱۴ قانون مجازات اسلامی در خصوص جرایم حدی، وجود شرایطی می تواند مجرم را مورد عفو قرار دهد. در جرایم حدی به جز حد قذف و حد محاربه، اگر متهم قبل از اثبات جرم توبه کند و ندامت آن برای قاضی احراز شود، حد از وی ساقط می گردد.
به غیر از حد قذف ، سایر جرائم اگر با اقرار ثابت شده باشند، در صورت توبه و احراز آن برای قاضی می تواند مشمول عنوان عفو قرار گیرند.
عفو عمومی
بر اساس ماده ۹۷ قانون مجازات اسلامی “عفو عمومی به موجب قانون در جرائم موجب تعزیر اعطاء می‌شود، تعقیب و دادرسی را موقوف می‌کند. در صورت صدور حکم محکومیت، اجرای مجازات موقوف و آثار محکومیت نیز زائل می‌شود.” طبق این تعریف عفو عمومی مربوط به یک جرم خاص می باشد و طبق قانون اعمال می شود. در عفو عمومی همه آثار محکومیت از بین می رود و تاثیری در پرداخت دیه و جبران خسارت ندارد. همچنین به دلیل از بین رفتن رکن قانونی جرم، می تواند شامل حال معاون و شریک جرم نیز قرار بگیرد.
سیاست‌های عفو، تخفیف و تبدیل مجازات
سیاست‌های عفو، تخفیف و تبدیل مجازات عبارتند از:
۱- توجه به تدابیر و منویات مقام معظم رهبری در مقاطع اعطای عفو.
۲- تلقی عفو محکومیت به عنوان یک اقدام معنوی و عنایت نظام جمهوری اسلامی.
۳- توجه به میزان تأثیر مجازات، اصلاح بزهکار، احراز ندامت.
۴- توجه به ضرورت‌ها، مصالح اجتماعی، سیاسی و منطقه ای.
۵ – توجه به موارد حق الناس و فراهم بودن شرایط و موجبات تأمین ضرر و زیان شاکی خصوصی.
۶ – توجه به وضعیت و شخصیت محکوم و خانواده وی و اصلاح مجرم.
۷- توجه به سوابق کیفری از جهت تکرار و تعدد جرم.
۸ – عدم اعلام عفو تا قبل از زمان صدور عفو.
۹- رعایت اصل طبقه بندی اطلاعات در تمام مراحل عفو.
۱۰- اعطای عفو موجب بیهوده جلوه دادن امر قضاء، احکام صادره و اجرای کیفرهای قانونی نشود.
شرایط عفو، تخفیف و تبدل مجازات
۱- رعایت سیاست‌ها و تدابیر مندرج در این آیین‌نامه.
۲- محکومین به اعدام که مجازات شان با استفاده از عفو به حبس ابد تبدیل شده، در صورت تحمل حداقل ده سال حبس از تاریخ عفو قبلی.
۳- عفو محکومین به حبس ابد پس از تحمل ده سال حبس.
۴- محکومین به حبس ابد که حبس آنان به پانزده سال تقلیل یافته، پس از گذشت پنج سال از تاریخ عفو قبلی.
۵ – محکومین غیر از حبس ابد در صورت تحمل یک سوم باقی مانده حبس از تاریخ عفو قبلی.
تبصره – محکومینی که حبس آنان قبلاً مشمول عفو، تخفیف و تبدیل مجازات قرار گرفته و به جهت جزای نقدی در زندان به سر می‌برند و عاجز از پرداخت می‌باشند، در صورت احراز سایر جهات عفو، مورد عفو قرار می‌گیرند.
چه کسانی می توانند درخواست عفو را پیشنهاد کنند؟
اشخاص زیر می‌توانند درخواست عفو را پیشنهاد کنند:
۱- رئیس دادگستری مربوط
۲- دادستان مربوط
۳- قاضی ناظر زندان مربوط
۴- رئیس زندان مربوط
۵ – محکوم علیه
۶ – پدر و مادر و همسر و فرزندان محکوم علیه
نحوه ثبت درخواست در سایت عفو و بخشودگی قوه قضاییه
قوه قضاییه در راستای سیاست‌های راهبردی و کاربردی، تکریم ارباب رجوع، تسریع در رسیدگی به درخواست عفو، کارآمدسازی و توسعه خدمات الکترونیکی قضائی مبتنی بر بکارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات، اقدام به راه‌اندازی سایت ثبت درخواست عفو از طریق پایانه اینترنتی adliran.ir نموده است.
متقاضیان در ایتدا باید عدل ایران یا آدرس adliran.ir را در اینترنت جستجو کنند، پس از ورود به سامانه مطابق تصویر گزینه سایر سامانه ها را کلیک نمایند.
در مرحله بعد بر روی گزینه سامانه ارائه و پیگیری درخواست عفو کلیک کرده تا به مرحله بعد هدایت شوید.
در این قسمت، وارد صفحه جدید می شوید و باید گزینه ثبت درخواست عفو را انتخاب کنید، پس از تکمیل اطلاعات و درج مدارک مورد نیاز درخواست شما در سامانه ثبت می شود.
مدارک لازم جهت پیشنهاد عفو، تخفیف و تبدیل مجازات
در پیشنهاد عفو، تخفیف و تبدیل مجازات باید مدارک متضمن اطلاعات زیر پیوست گردد:
۱- مشخصات محکوم علیه شامل: نام و نام خانوادگی، شهرت، نام پدر، شماره ملی، شماره شناسنامه و محل صدور آن، تاریخ تولد، تابعیت، شغل، سواد، تأهل، تعداد عائله و داشتن و نداشتن سرپرست.
۲- تاریخ شروع اجرای مجازات و مدتی که محکوم علیه پیش از شروع به اجراء در بازداشت بوده است.
۳- پیشینه کیفری (در صورت داشتن نوع و تعداد و شرح آن قید گردد.)
۴- استیفاء یا عدم استیفاء حق شاکی خصوصی و کیفیت آن.
۵ – جرم ارتکابی، میزان محکومیت قطعی، مانده محکومیت در تاریخ تنظیم فرم و میزان عفو درخواستی.
۶ – سوابق استفاده از عفو یا تخفیف و میزان آن.
۷- وضعیت اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، جسمانی و معیشتی عائله محکوم علیه.
۸ – تاریخ تنظیم فرم پیشنهاد عفو.
۹- کیفرخواست، رأی بدوی، رأی تجدیدنظر و رضایت نامه حسب مورد.
۱۰- در مورد محکومیت به اعدام عندالاقتضاء اصل پرونده به ضمیمه برگ پیشنهاد عفو.
چه مواردی شامل عفو نمی شود؟
موارد زیر مشمول عفو، تخفیف و تبدیل مجازات نمی‌شود:
۱- قاچاقچیان حرفه‌ای.
۲- موارد حق الناس.
۳- سرقت مسلحانه.
۴- تجاوز به زنای به عنف.
۵ – مصادیق مهم جرایمی از قبیل: جاسوسی، محاربه، قاچاق سلاح و مهمات، اختلاس، ارتشاء و آدم ربایی.
۶ – محکومین به جرائم مستوجب حدشرعی اعدام و رجم مانند زنای محصنه و لواط مشروط بر اینکه جرم آنان با شهادت شهود عادل ثابت شده باشد.
مناسبت‌های عفو، تخفیف و تبدیل مجازات
قوه قضاییه در هر یک از مناسبت‌های زیر می‌تواند پیشنهاد عفو دهد:
۱- ولادت حضرت رسول اکرم ( ص) ۱۲ تا ۱۷ ربیع الاول.
۲- مبعث حضرت رسول اکرم ( ص) ۲۷ رجب.
۳- ولادت حضرت امیرالمؤمنین ( ع) ۱۳رجب.
۴- ولادت حضرت فاطمه زهرا ( س) ویژه عفو محکومین نسوان ۲۰ جمادی الثانی.
۵ – ولادت حضرت امام حسین ( ع) ۳شعبان.
۶ – ولادت حضرت قائم (عج) ۱۵ شعبان.
۷- عید سعید فطر، اول شوال.
۸ – عید سعید قربان، ۱۰ ذیحجه.
۹- عیدسعید غدیر، ۱۸ ذیحجه.
۱۰- سالروز پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، ۲۲بهمن.
۱۱- عیدنوروز، اول فروردین.
۱۲- سالروز جمهوری اسلامی، ۱۲ فروردین.
۱۳- سالروز حماسه فتح خرمشهر ویژه عفو محکومین نیروهای مسلح، ۳خرداد.
۱۴- سالروز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی – ۱۴ مرداد.
۱۵- سایر مناسبت‌هایی که مقام معظم رهبری موافقت فرمایند.
