بخشنامه دادگستری تهران در خصوص نحوه رسیدگی به امور حسبی (تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن) در دادگاه صلح
روسای محترم دادگستری شهرستانهای استان تهران
روسای محترم دادگاههای بخش استان تهران
با سلام و احترام
یکی از وظایف دادگاه صلح به استناد بند ۶ ماده ۱۲ قانون جدید شورای حل اختلاف، تحریر ترکه، مهر و موم و رفع آن می باشد. این سه موضوع از مصادیق امور حسبی بود و هر چند ماهیت ترافعی ندارد اما برای ورود مرجع قضایی نیاز به درخواست از ناحیه متقاضی دارد. مگر در موارد خاص که مرجع قضایی مکلف است در صورت اطلاع على‌الرأس برای حفظ اموال به جا مانده از متوفی و رساندن آن به دست ورثه احتمالی اقدام نماید:
موضوعات سه گانه مذکور دارای ویژگی سهل و ممتنع است و علیرغم سادگی در توصیف و تعریف، در عمل از پیچیدگی های قابل توجهی برخوردار است که نیازمند تخصص و تجربه کافی از حیث عملی و اجرایی میباشد. نظر به اینکه در بازدیدهای به عمل آمده از دادگاههای صلح در استان تهران اشکالاتی در تصمیمات همکاران محترم قضایی نسبت به موضوعات موصوف مشاهده شده است؛ لذا به منظور آموزش همکاران قضایی و اداری نسبت به عناوین مهر و موم ترکه، تحریر ترکه و رفع آن و جلوگیری از تشتت در تصمیم گیری مطالب مورد نیاز در قالب جدول تهیه و ارسال می‌شود.
مقتضی است ضمن آموزش مطالب فایل ارسالی در اختیار همکاران محترم قرار گرفته تا اهتمام ویژه و نظارت بر اجرای آن داشته و نتیجه به این معاونت منعکس گردد.
*معنی ترکه از لحاظ لغوی: مالی که از متوفی باقی می‌ماند.
*معنی ترکه از لحاظ حقوقی: دارایی‌های زمان فوت متوفی قبل از کسر دیون و واجبات مالی و ثلث
*وقتی کسی فوت می‌کند باید برای حفظ ترکه اقداماتی انجام داد که در معرض تعدی و تفریط قرار نگیرد تا بعداً به صاحب حق برسد.
این اقدامات عبارتند از:
- مهر و موم ترکه
- رفع مهر و موم ترکه
- تحریر ترکه
مهرو موم ترکه:
- هدف از مهر و موم ترکه جلوگیری از حیف و میل ترکه تضییع و تفرط ترکه است.
- یعنی باید در محل مناسبی نگهداری شود.
- مهر و موم یک امر فوری است و دادگاه باید به فوریت اقدام کند.
کسانی که می توانند در خواست مهر و موم کنند:
۱. هر کدام از ورثه یا نماینده قانونی آنها (وکیل؛ قیم؛ ولی)
۲. کسی که وصیت به جز مشاع به نفعش شده:
- وصیت به جزء مشاع یعنی متولی وصیتی کرده اما نگفته کدام قسمت یا کدام جزء معین از مالش
- اگر وصیت کرد به مال معینی مثلاً یک دستگاه اتومبیل دیگر نمی تواند درخواست مهر و موم همه اموال را بدهد مگر همان مال
۳. طلبکار
- طلبش باید مستند به سند رسمی باشد
- به موجب حکم قطعی
نکته: به شرطی که در مقابل طلبش رهن یا تضمین نداشته باشد و یا به موجب تأمین خواسته اموالی توقیف نکرده باشد.
نکته: طلبکار صرفاً به میزان طلبش می‌تواند درخواست مهر و موم کند.
۴. اگر دادگاه صلح از وجود ترکه در محلی اطلاع پیدا کند در اجرای ماده ۱۰۸ قانون امور حسبی باید اقدام کند. مثلاً شخصی فوت کرده که اموال دولتی در تصرف او است یا شخصی در خانه استیجاری و یا در هتلی فوت کرده و به ورثه دسترسی نباشد دادگاه باید وارد شود و مهر و موم کند.
اقدامات عملی برای مهر و موم ترکه:
۱. پس از احراز صلاحیت دادگاه و ذینفع بودن متقاضی قاضی باید قرار مهر و موم ترکه را صادر و دادنامه کند.
۲. دفتر باید وقت رسیدگی نزدیک چند روزه (مثلاً ۳ الی ۴ روزه) تعیین نماید. وقت رسیدگی به طرفین ابلاغ می‌شود. اگر امکان ابلاغ نباشد صرفاً کسانی که تنا دارند دعوت می‌شود یا از طریق تماس تلفنی هم می‌توان دعوت کرد (چون امور حسبی است لازم نیست تشریفات رعایت شود. اگر فوریت داشته باشد تعیین وقت نمی‌کنیم.)
۳. در وقت مقرر عضو مجری قرار که معمولاً مدیر دفتر دادگاه است با حضور در محل نسبت به صورت‌برداری از اموال منقول و قرار دادن در محل امن سپس مهر و موم اقدام می نماید. ممکن است در کنار مدیر دفتر شخصی خبره با کارشناس که بتوانیم از اطلاعاتش استفاده کرد. تعیین کنیم.
اگر بین اموال اموالی باشد که قابلیت مهر و موم ندارد عضو مجری قرار صرفاً اموال قابل مهر و موم را صورت‌برداری و مهر و موم می‌کنند. و مابقی را صرفا صورتجلسه می‌کند.
اموالی که قابل مهر و موم نیستند:
۱. اموال غیرمنقول
۲. اساس‌البیت یعنی لوازمی که برای زندگی و اولاد و عیال متوفی ضروری است.
۳. یک سری اموال هر چند منقول است ولی قابلیت مهر و موم را ندارند از جمله موجودات زنده مانند احشام (گاو، گوسفند ….) که نگهداری آنها در یک محل ممکن نیست.
۴. اموال ضایع شدنی قابل مهر و موم نیست باید فوراً فروخته شوند و وجوه حاصل از فروش در حساب سپرده نگهداری شود.
۵. اموالی که نگهداری آنها به صرفه نیست چرا که هزینه نگهداری آنها بیشتر از بهای آن است مثلاً آهن آلات ضایعاتی که ارزش مالی دارند ولی نگهداری آنها به صرفه نیست.
نکته:
اگر قبل یا روز رسیدگی جهت مهر و موم همه اشخاص ذینفع توافق کنند که مهر و موم انجام نشود و تحویل شخصی امینی مانند یکی از ورثه شود موضوع توافق صورتجلسه و اموال صورت‌برداری و تحویل امین می‌شود و دیگر مهر و موم نمی‌شود.
رفع مهر و موم:
حال که مهر و موم انجام شد تا کی باید باقی بماند؟ نمی‌شود که این اموال همیشه بلاتکلیف رها شود. لذا باید یک وقتی رفع مهر و موم شود.
اولین نکته این است که باید یک شخص ذینفع درخواست کند.
سوال:
آیا همان شخصی که درخواست مهر و موم کرده باید درخواست رفع مهر و موم کند؟
پاسخ منفی است چون منطقی نیست چرا که افراد دیگری در این موضوع دخیل و ذینفع هستند لذا ممکن است درخواست رفع مهر و موم از هر یک از افراد ذینفع مطرح شود.
اقدامات عملی برای رفع مهر و موم ترکه:
۱. ثبت درخواست
۲. احراز سمت و ذینفع بودن درخواست کننده
۳. احراز شرایط برای رفع مهر و موم ترکه
مصادیق قرار رفع مهر و موم ترکه:
الف) اگر بعد از مهر و موم ترکه معلوم شود که تحریر ترکه انجام شد دیگر موجبی برای مهر و موم وجود ندارد.
ب) همه اشخاص ذینفع توافق نمایند که رفع مهر و موم انجام شود.
ج) حکم تقسیم ترکه صادر و قطعی شده باشد
د) درخواست تقسیم ترکه شده کارشناس باید اموال را ببیند و کارشناسی کند می‌شود موقتاً رفع مهر و موم انجام داد.
ه) طلبکاری درخواست مهر و موم کرده حال در صورت پرداخت طلب ایشان با تودیع به حساب سپرده دادگستری با طلبکار خودش از ادامه مهر و موم انصراف بدهد.
و) طلبکاری که درخواست مهر و موم کرده معلوم شود که قبلاً در مقابل طلبش وثیقه داشته و یا در اجرای تأمین خواسته به میزان ر طلبش توقیف کرده.
نکته:
اگر در بین ورثه غایبی یا صغیری بود که امین و یا قیم نداشته هنگام رفع مهر و موم ترکه ابتدا تحریر ترکه انجام شود سپس رفع مهر و موم انجام شود.
تحریر ترکه یعنی چه؟
تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی در زمان فوت
چه کسانی می‌توانند درخواست تحریر ترکه بدهند؟
۱. وراث یا نمایندگان قانونی آنها: وکیل، ولی، قیم
۲. وصی متوفی در زمان حیاتش برای اداره اموالش تعیین کرده
نکته: وقتی کسی به سمت امین یا قیم تعیین می‌شود ظرف ۱۰ روز از تاریخ ابلاغ سمتش می‌تواند درخواست تحریر ترکه بدهد.
اقدامات عملی برای تحریر ترکه:
۱. احراز سمت
۲. صدور قرار اعدادی تحریر ترکه و تعیین عضو مجری قرار (نباید پرونده مختومه شود البته بعضی از شعب پرونده را با این قرار آمار می‌کنند.)
۳. تعیین وقت رسیدگی و تنظیم آگهی وقت رسیدگی باید طوری تعیین شود که کمتر از یکماه و بیشتر از سه ماه نباشد. وقت رسیدگی هم به ذینفع ابلاغ می‌شود.
۴. در این فاصله (یعنی تا روز اجرای قرار) باید اقداماتی مانند استعلام برای شناسایی اموال در صورت نیاز و یا ارجاع امر به کارشناس جهت ارزیابی اموال منقول انجام دهیم چرا که روز جلسه تحریر ترکه انجام شود و اطاله دادرسی انجام نشود.
۵. در روز اجرای قرار اگر همه اموال غیر منقول است ممکن است در همان دادگاه صلح عضو مجری قرار صورتجلسه می‌کند و حضور افراد ذینفعی که هستند اعلام و نحوه ابلاغ ها به چه صورت بوده اشاره به استعلامات انجام شده و ذکر پاسخ‌های دریافتی اشاره به اینکه موجبات رسیدگی فراهم است و ذکر می‌شود تحریر ترکه به شرح ذیل انجام می‌شود با ذکر کلیه اموال و اشاره به اینکه سند رسمی دارد یا خیر… و در ادامه می‌نویسم اموال دیگری ندارد ختم تحریر را اعلام و به امضاء حاضرین و نهایتاً به امضا قاضی می‌رسید و دادنامه می‌شود و ابلاغ و آگهی می‌شود.
۶. در روز اجرای قرار اگر اموال ترکیبی از منقول و غیرمنقول بود باید عضو مجری قرار در محل حاضر و کلیه اموال را صورتجلسه و بهای اموال منقول را طبق نظر کارشناس ذکر کند و به شرح بند ۵ اقدام نماید.
۷. در صورتجلسه تحریر ترکه حتماً موارد ۶ گانه موضوع ماده ۲۱۳ و ۵ گانه ماده ۲۱۶ رعایت شود.
*تقاضای مهر و موم و تحریر ترکه اگر به موجب یک درخواست (که معمولاً در قالب دادخواست مطرح می‌شود) تقدیم شود فاقد ایراد است.
*در صورتی‌که دو درخواست مهر و موم و تحریر با هم مطرح شود ابتدا مهر و موم انجام می‌شود، سپس تحریر انجام می‌شود.
بهنام باقری
معاون قضایی رئیس کل
و سرپرست معاونت نظارت و بازرسی دادگستری استان تهران
