✍🏻 دکتر فرشید فرحناکیان
مقدمه
«بازار بدهی» در کنار «بازار سهام» و «بازار مشتقات» سه رکن اصلی «بازار سرمایه» را تشکیل می‌دهند تا به تحقق هدف این بازار که ایجاد مکانیسمی برای تأمین مالی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت مخارج بخش خصوصی و دولتی می‌باشد، کمک کنند.
بازار سهام چه در ایران و چه در کشورهای دیگر نقش بسیار اندکی در تأمین مالی بنگاه‌ها دارد. عمده تأمین مالی بنگاه‌ها از مسیر بازار بدهی (در کشورهای بازار سرمایه‌محور) یا نظام بانکی (در کشورهای بانک‌محور) است.
خطای کلیدی است اگر عبارت «بازار سرمایه‌محور» با «بازار سهام» مطابق تلقی گردد. حتی در کشورهای به‌اصطلاح بازار سرمایه‌محور (مثل آمریکا)، مسیر اصلی تأمین مالی بنگاه‌ها از «بازار بدهی یا اوراق قرضه» است و نقش بازار سهام برای تأمین مالی بسیار اندک است.
نمونه‌ای از اوراق قرضه آزادی
عکس‌هایی از چارلی چاپلین ستاره معروف سینما در دسترس است که در سال ۱۹۱۸ در خیابان وال‌استریت جهت تقلیل بخشی از مشکلات اقتصادی ناشی از تأمین هزینه‌های جنگ جهانی اول، مردم را به خرید اوراق قرضه دولت آمریکا موسوم به «اوراق قرضه آزادی» ( Liberty Bonds) تشویق می‌کند.
چارلی چاپلین در وال‌استریت در حال تشویق مردم به خرید اوراق قرضه آزادی
خلاصه آنکه «بازار سرمایه» اعم از «بازار سهام» است و متاسفانه بخش خیلی مهم از آن یعنی «بازار بدهی» در ایران تقریباً مفقود و بسیار کوچک است. «بازار بدهی یا اوراق قرضه» بازاری است که در آن اوراق، برگه‌های بدهی (قرضه) به‌عنوان اسناد با مبلغ سود ثابت، دادوستد می‌شوند.
«اوراق قرضه ساده» اوراقی است که پس از انتشار تغییر صورت نمی‌دهد و تا استرداد کامل وجه آن به‌صورت ورقه قرضه باقی می‌ماند. «اوراق قرضه مرکب» اوراقی است که متضمن امتیازات مضاعفی برای دارنده آن است که در قانون پیش‌بینی شده است؛ مانند قابلیت تعویض و تبدیل این اوراق به سهام. درواقع اوراق قرضه مرکب یکی از انواع ابزارهای تأمین مالی است که بر اساس تشخیص دارنده آن، قابلیت تعویض یا تبدیل به سهام عادی را دارد. دارندگان این نوع از اوراق قرضه می‌توانند در صورت سودآور شدن شرکت، با سهامدار شدن در شرکت از سود حاصله استفاده نمایند. پس از سهامدار شدن دارندگان اوراق قرضه، بازپرداخت اوراق قرضه نیز منتفی می‌شود.
در ماده ۶ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶ و ماده ۳۹ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸ نیز امکان صدور اوراق مشارکت مرکب پیش‌بینی شده است؛ بدین‌صورت که صرفاً شرکت‌های سهامی عام پذیرفته‌شده در سازمان بورس اوراق بهادار با تائید قبلی سازمان مذکور و رعایت ضوابط مزبور می‌توانند اوراق مشارکت قابل‌تبدیل و تعویض با سهام منتشر کنند.
کلیه معاملات ثانویه اوراق مشارکت و سایر اوراق بهادار اسلامی (صکوک) از قبیل اوراق مرابحه و اسناد خزانه اسلامی صرفاً از طریق بورس یا بازار خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران انجام می‌شود (قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب ۱. ۲. ۱۳۹۴).
در این نوشتار به تبیین تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام پرداخته شده است.
۱. مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت
تبیین مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت با بیان تعریف و اوصاف این اوراق به دست می‌آید.
۱.۱. اوراق قرضه
تعریف ورقه قرضه: ورقه قابل معامله‌ای است که معرف مبلغی وام است با بهره معین که تمامی آن یا اجزای آن در موعد یا مواعد معینی باید مسترد گردد (ماده ۵۲ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب ۲۴. ۱۲. ۱۳۴۷).
حقوق صاحبان اوراق قرضه: دارندگان اوراق قرضه در اداره امور شرکت هیچ‌گونه دخالتی نداشته و فقط بستانکار شرکت محسوب می‌شوند (ماده ۵۳ ل.ا.ق.ت.).
ناشر اوراق قرضه ساده و مرکب: صرفاً برای شرکت سهامی عام این امکان وجود دارد (ماده ۵۱ ل.ا.ق.ت.).
خلاف شرع اعلام گردیدن صدور اوراق قرضه: نظریه شماره ۲۰۵۱۸. ۳۰. ۸۵ مورخ ۲۸. ۱۱. ۱۳۸۵ شورای نگهبان «معامله اوراق قرضه مذکور در ماده (۵۲) قانون تجارت (منظور همان ماده ۵۲ لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب ۲۴. ۱۲. ۱۳۴۷ می‌باشد) ازاین‌جهت که وام مذکور در آن مشتمل بر بهره است خلاف موازین شرع شناخته شد».
۱. ۲. اوراق مشارکت
تعریف اوراق مشارکت: اوراق بهادار بانام یا بی‌نامی است که به‌موجب این قانون به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر می‌شود و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های موضوع ماده (۱) را دارند واگذار می‌گردد (ماده ۳ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶).
به‌عبارت‌دیگر اوراق مشارکت؛ اوراق بهاداری است که مطابق قوانین و با مجوز بانک مرکزی یا سازمان بورس، به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین و برای تأمین بخشی از منابع مالی موردنیاز طرح‌های موضوع این آیین‌نامه منتشر و عرضه عمومی می‌گردد (بند (۶) ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
حقوق صاحبان اوراق مشارکت: دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت‌زمان مشارکت در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود (ماده ۳ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶).
برای ایجاد جاذبه جهت سرمایه‌گذاری در خرید اوراق مشارکت، قسمتی از منافع؛ مانند اوراق قرضه، به‌طور معین به صاحب اوراق مشارکت؛ در قالب سود علی‌الحساب، پرداخت می‌شود و قسمتی از منافع؛ در قالب سود قطعی، به سود ناشی از موضوع مشارکت بستگی دارد (تبصره ماده ۵ و ماده ۷ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶).
بازپرداخت اصل مبلغ و سود علی‌الحساب اوراق مشارکت، توسط ناشر تضمین می‌شود (ماده ۵ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶).
هرگونه افزایش هزینه‌های طرح که طی دوران مشارکت از محل منابع ناشر تأمین می‌شود، منجر به کاهش سهم‌الشراکه دارندگان اوراق نمی‌شود. هر میزان از افزایش هزینه‌های طرح که به تأیید امین ناشی از تغییر شرایط اقتصادی و تغییر مقررات و غیره باشد، به‌عنوان آورده ناشر محاسبه می‌شود (ماده ۲۳ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶).
ناشر اوراق مشارکت ساده: (۱) دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها، مؤسسات و نهادهای عمومی و غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور؛ (۲) شرکت سهامی عام؛ (۳) شرکت سهامی خاص؛ (۴) شرکت تعاونی تولید (نه توزیع) (ماده ۱ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶).
تعاونی تولیدی، تعاونی است که مجوز تولید از وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی دارد (بند (۱۵) ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸). «تعاونی‌های تولید» شامل تعاونی‌هایی است که در امور مربوط به کشاورزی، دامداری، دام‌پروری، پرورش و صید ماهی، شیلات، صنعت،معدن، عمران شهری و روستایی و عشایری و نظایر این‌ها فعالیت می‌نمایند (ماده ۲۶ قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳. ۶. ۱۳۷۰). «تعاونی‌های توزیع» عبارت‌اند از تعاونی‌هایی که نیاز مشاغل تولیدی و یا مصرف‌کنندگان عضو خود را در چهارچوب مصالح عمومی و به‌منظور کاهش هزینه‌ها و قیمت‌ها تأمین می‌نمایند (ماده ۲۷ قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳. ۶. ۱۳۷۰).
در موردی که ناشر دولت است وزارت امور اقتصادی و دارایی به نیابت از دولت در چهارچوب قوانین و مقررات نسبت به انتشار اوراق مشارکت اقدام می‌نماید (ماده ۱۳ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸). گزارش توجیه فنی ـ اقتصادی و مالی طرح‌های عمرانی ـ انتفاعی دولت باید به سازمان برنامه ارائه شود (بند (۱) ماده ۲۴ و ماده ۳۷ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
ناشر اوراق مشارکت مرکب: صرفاً شرکت‌های سهامی عام پذیرفته‌شده نزد بورس و یا بازارهای خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ با رعایت ضوابط مربوط می‌توانند اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام و یا تعویض با سهام منتشر نمایند (ماده ۶ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶ و ماده ۳۹ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
۲. اوراق قرضه قابل‌تعویض و تبدیل به سهام
۱.۲. اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام
«اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت» اوراق قابل معامله وعده‌داری است که مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت سهامی عام هم‌زمان با اجازه افزایش سرمایه شرکت، مجوز انتشار این اوراق را هم تصویب می‌کند و دارنده این نوع ورقه قرضه در هر موقع قبل از سررسید آن می‌تواند تحت شرایط و به ترتیبی که در ورقه قید شده است آن را با سهام شرکت که پیش‌تر به‌وسیله یک یا چند بانک و یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده، تعویض نماید.
بدین‌صورت که مجمع عمومی فوق‌العاده باید بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرسان شرکت مقارن اجازه انتشار اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت، افزایش سرمایه شرکت را اقلاً برابر با مبلغ قرضه تصویب کند (ماده ۶۱ ل.ا.ق.ت.).
افزایش سرمایه مذکور قبل از صدور اوراق قرضه باید به‌وسیله یک یا چند بانک و یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده باشد. قرارداد منعقدشده در موضوع این‌گونه پذیره‌نویسی، شرایط آن، تعهد پذیره‌نویس مبنی بر دادن این‌گونه سهام به دارندگان اوراق قرضه و سایر شرایط مربوط به آن بین شرکت و این‌گونه پذیره‌نویسان نیز باید به تصویب همین مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در ماده ۶۱ برسد؛ وگرنه معتبر نخواهد بود (ماده ۶۲ ل.ا.ق.ت.).
شرایط و ترتیب تعویض ورقه قرضه با سهام باید در ورقه قرضه قید شود. تعویض ورقه قرضه با سهام تابع میل و رضایت دارنده ورقه قرضه است. دارنده ورقه قرضه در هر موقع قبل از سررسید ورقه می‌تواند تحت شرایط و به ترتیبی که در ورقه قید شده است آن را با سهام شرکت تعویض کند (ماده ۶۴ ل.ا.ق.ت.).
سهامی که جهت تعویض با اوراق قرضه صادر می‌شود بانام بوده و تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه وثیقه تعهد پذیره‌نویسان در برابر دارندگان اوراق قرضه دایر به تعویض سهام با اوراق مذکور می‌باشد و نزد شرکت نگاهداری خواهد شد. این‌گونه سهام تا انقضاء موعد یا مواعد اوراق قرضه فقط قابل‌انتقال به دارندگان اوراق مزبور بوده و نقل‌وانتقال این‌گونه سهام در دفاتر شرکت ثبت نخواهد شد؛ مگر وقتی‌که تعویض ورقه قرضه با سهام احراز گردد (ماده ۶۷ ل.ا.ق.ت.).
از تاریخ تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در ماده ۶۱ تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه شرکت نمی‌تواند اوراق قرضه جدید قابل‌تعویض یا قابل‌تبدیل به سهام منتشر کند یا سرمایه خود را مستهلک سازد یا آن را از طریق بازخرید سهام کاهش دهد یا اقدام به تقسیم اندوخته کند یا در نحوه تقسیم منافع تغییراتی بدهد. کاهش سرمایه شرکت درنتیجه زیان‌های وارده که منتهی به تقلیل مبلغ اسمی سهام و یا تقلیل عده سهام بشود، شامل سهامی نیز که دارندگان اوراق قرضه درنتیجه تبدیل اوراق خود دریافت می‌دارند، می‌گردد و چنین تلقی می‌شود که این‌گونه دارندگان اوراق قرضه از همان موقع انتشار اوراق مزبور سهامدار شرکت بوده‌اند (ماده ۶۵ ل.ا.ق.ت.).
از تاریخ تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در ماده ۶۱ تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه صدور سهام جدید درنتیجه انتقال اندوخته به سرمایه و به‌طورکلی دادن سهام و یا تخصیص یا پرداخت وجه به سهامداران تحت عناوینی از قبیل جایزه یا منافع انتشار سهام ممنوع خواهد بود؛ مگر آنکه حقوق دارندگان اوراق قرضه که متعاقباً اوراق خود را با سهام شرکت تعویض می‌کنند به نسبت سهامی که درنتیجه معاوضه مالک می‌شوند حفظ شود. به‌منظور فوق شرکت باید تدابیر لازم را اتخاذ کند تا دارندگان اوراق قرضه که متعاقباً اوراق خود را با سهام شرکت تعویض می‌کنند بتوانند به نسبت و تحت همان شرایط حقوق مالی مذکور را استیفا نمایند (ماده ۶۶ ل.ا.ق.ت.).
سهامی که جهت تعویض با اوراق قرضه صادر می‌شود مادام که این تعویض به عمل نیامده است تا انقضاء موعد یا مواعد اوراق قرضه قابل تأمین و توقیف نخواهد بود (ماده ۶۸ ل.ا.ق.ت.).
۲. ۲. اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام
«اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت» اوراق قابل معامله وعده‌داری است که بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرسان شرکت (ماده ۷۱ ل.ا.ق.ت.)، مجمع عمومی فوق‌العاده‌ای که اجازه انتشار این نوع از اوراق قرضه را‌می‌دهد شرایط و مهلتی را که طی آن دارندگان این‌گونه اوراق خواهند توانست این اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل کنند تعیین و اجازه افزایش سرمایه حاصل از این تبدیل را به هیئت‌مدیره خواهد داد (ماده ۶۹ ل.ا.ق.ت.).
هیئت‌مدیره شرکت بر اساس تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در پایان مهلت مقرر معادل مبلغ بازپرداخت اوراق قرضه‌ای که جهت تبدیل به سهام شرکت عرضه شده است سرمایه شرکت را افزایش داده و پس از ثبت این افزایش در مرجع ثبت شرکت‌ها سهام جدید صادر و به دارندگان اوراق مذکور معادل مبلغ بازپرداخت نشده اوراقی که به شرکت تسلیم کرده‌اند سهام خواهد داد (ماده ۷۰ ل.ا.ق.ت.).
۲. ۳. تشابه اوراق قرضه قابل‌تعویض و تبدیل به سهام
وجوه تشابه این دو نوع اوراق قرضه: (۱) هر دو نوع اوراق قرضه با پیش‌بینی مقررات اساسنامه یا بنا به تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده صادر می‌گردد. (۲) صدور هر دو نوع اوراق قرضه موجب افزایش سرمایه شرکت می‌شود. (۳) صدور هر دو نوع اوراق قرضه نهایتاً منجر به افزایش تعداد سهامداران شرکت می‌شود. (۴) حق تقدم سهامداران در خرید سهام قابل‌تعویض و قابل‌تبدیل به سهام شرکت خودبه‌خود از بین می‌رود (مواد ۶۳ و ۷۱ ل.ا.ق.ت.). (۵) در هر دو نوع اوراق قرضه، شرایط جایگزینی ورقه قرضه با سهام باید در ورقه قرضه قید گردد و تعویض یا تبدیل ورقه قرضه با سهام تابع میل و رضایت دارنده ورقه است (مواد ۶۴ و ۷۱ ل.ا.ق.ت.).
۲. ۴. تفاوت اوراق قرضه قابل‌تعویض و تبدیل به سهام
وجوه تمایز این دو نوع اوراق قرضه: (۱) در اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام، مجمع عمومی فوق‌العاده، افزایش سرمایه را هم‌زمان با اجازه انتشار اوراق قرضه تصویب می‌کند؛ اما در اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام، مجمع عمومی، اجازه افزایش سرمایه را به هیئت‌مدیره می‌دهد. (۲) افزایش سرمایه شرکت هنگام صدور اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام حداقل برابر با مبلغ اوراق قرضه خواهد بود؛ اما در هنگام صدور اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت، افزایش سرمایه معادل مبلغ بازپرداخت نشده اوراق قرضه است. (۳) افزایش سرمایه شرکت سهامی عام باید قبل از صدور اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام، توسط یک یا چند بانک یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده باشد؛ اما در اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام چنین امری صورت نمیگیرد. (۴) سهامی که جهت تعویض با اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام صادر می‌شود تا زمانی که این تعویض صورت نگرفته است به‌عنوان وثیقه بانک‌ها یا مؤسسات مالی پذیره‌نویسی کننده افزایش سرمایه شرکت، در محل شرکت نگهداری شده و تا انقضای موعد یا مواعد اوراق قرضه، قابل تأمین و توقیف نیست؛ اما صدور سهام جدید برای مبادله با اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت، در پایان مهلت تعیین‌شده برای تبدیل اوراق به سهام، پس از مشخص شدن مبلغ بازپرداخت نشده اوراق قرضه، صادر شده و به دارندگان این‌گونه سهام تحویل داده می‌شود. (۵) سهام صادرشده برای تعویض با اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام، سهام بانام خواهد بود؛ اما سهام صادره برای تبدیل با اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام می‌تواند بانام یا بی‌نام باشد.
۳. اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام
فقط شرکت‌های سهامی عام می‌توانند اوراق مشارکت قابل‌تبدیل یا تعویض با سهام منتشر کنند. شرایط و نحوه تبدیل و تعویض این قبیل اوراق طبق آیین‌نامه اجرایی این قانون خواهد بود (ماده ۶ قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶). ماده ۳۹ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸ مقید می‌کند که صرفاً شرکت‌های سهامی عام پذیرفته‌شده نزد بورس و یا بازارهای خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ با رعایت ضوابط مربوط می‌توانند اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام و یا تعویض با سهام منتشر نمایند.
اعطای هرگونه امتیازی از سوی ناشر به دارندگان اوراق مشارکت ازجمله اختیار تعویض با سهام و یا تبدیل اوراق مشارکت به سهام و تخفیفات فروش منوط به موافقت بانک مرکزی/سازمان بورس (نهاد ناظر) می‌باشد. اعطای این‌گونه امتیازات ازجمله تعهداتی به‌حساب می‌آید که باید به‌موقع ایفا گردد و تأخیر یا عدم اعطای آن مشمول وجه التزامی متناسب با خسارت ناشی از تأخیر زمانی و افزایش قیمت خواهد بود. وجه التزام در زمان انتشار توسط ناشر پیشنهاد و از سوی نهاد ناظر تأیید می‌گردد. نظارت بر حسن اجرای این ماده بر عهده امین می‌باشد (ماده ۱۲ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
«امین» شخص حقوقی است که با موافقت بانک مرکزی/سازمان بورس (نهاد ناظر) از بین سازمان حسابرسی یا حسابرسان معتمد عضو جامعه حسابداران رسمی ایران انتخاب می‌شود (بند (۱۲) ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
شرایط مشارکت و ترتیب تبدیل و یا تعویض اوراق مشارکت به سهام باید در ویژگی‌های آن قید شود. تبدیل و تعویض اوراق مشارکت به سهام منوط به درخواست دارنده اوراق است (ماده ۴۶ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
۳. ۱. اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام
«اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام» اوراق مشارکتی است که توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر و دارنده اوراق در سررسید نهایی و یا مواعدی که در شرایط انتشار درج می‌شود، می‌تواند با سهام در تملک شرکت ناشر این اوراق مربوط به سایر شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس یا بازارهای خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ تعویض نماید (بند (۹) ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
شرکت‌های سهامی عام ناشر این اوراق موظف است در مورد اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام حداقل به میزان سهام تعهدشده در اوراق مزبور، موجودی سهام شرکت‌های پذیرفته‌شده نزد بورس و یا بازارهای خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ را تا سررسید نهایی اوراق نگهداری نماید (ماده ۴۰ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
۲.۳. اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام
«اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام» اوراق مشارکتی است که توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر و در سررسید نهایی، زمان تحقق افزایش سرمایه و یا مواعدی که در شرایط انتشار درج می‌شود، به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشارکت یا سهام شرکت ناشر تبدیل می‌شود (بند (۱۰) ماده ۱ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
در مورد اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت مربوط به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرس یا بازرسان شرکت اجازه انتشار اوراق مشارکت را صادر نموده و شرایط و مهلتی را که طی آن دارندگان این‌گونه اوراق مشارکت خواهند توانست اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل کنند، تعیین و اختیار افزایش سرمایه را به هیئت‌مدیره خواهد داد (ماده ۴۱ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
هیئت‌مدیره شرکت بر اساس تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور در پایان مهلت مقرر معادل مبلغ اسمی بازپرداخت نشده اوراق مشارکتی که جهت تبدیل به سهام شرکت عرضه شده است، سرمایه شرکت را افزایش داده و پس از ثبت این افزایش در مرجع ثبت شرکت‌ها سهام جدید صادر خواهد کرد و به دارندگان اوراق مذکور معادل مبلغ بازپرداخت نشده اوراقی که به شرکت تسلیم کرده‌اند سهام خواهد داد (ماده ۴۲ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
از تاریخ تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور تا سررسید نهایی اوراق مشارکت یا زمان تحقق افزایش سرمایه موضوع اوراق مشارکت، شرکت نمی‌تواند اوراق مشارکت جدید قابل‌تبدیل به سهام منتشر کند، درصورتی‌که شرکت نسبت به کاهش یا افزایش سرمایه یا بازخرید سهام اقدام نماید، یا اقدام به تقسیم اندوخته کند یا در نحوه تقسیم منافع تغییراتی بدهد. موارد فوق شامل سهامی که دارندگان اوراق مشارکت درنتیجه تبدیل اوراق خود دریافت می‌دارند نیز می‌شود، دارندگان این‌گونه اوراق مشارکت از همان موقع انتشار اوراق مذکور، سهامدار شرکت محسوب می‌شوند (ماده ۴۳ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
از تاریخ تصمیم مجمع عمومی فوق‌العاده مذکور تا سررسید نهایی اوراق مشارکت یا زمان تحقق افزایش سرمایه موضوع اوراق مشارکت، صدور سهام جدید درنتیجه انتقال اندوخته سرمایه و به‌طورکلی دادن سهام یا تخصیص یا پرداخت وجه به سهامداران تحت عناوینی از قبیل جایزه یا منافع انتشار سهام ممنوع خواهد بود؛ مگر آنکه حقوق دارندگان اوراق مشارکت که متعاقباً اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل می‌کنند به نسبت سهامی که درنتیجه تبدیل مالک می‌شوند، حفظ شود. به این منظور، شرکت باید تدابیر لازم را اتخاذ کند تا دارندگان اوراق مشارکت که متعاقباً اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل می‌کنند بتوانند به نسبت و تحت همان شرایط حقوق مالی مذکور را استیفا نمایند (ماده ۴۴ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
با تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت مبنی بر انتشار اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام، حق تقدم سهامداران فعلی شرکت، منتفی خواهد بود (ماده ۴۵ آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸).
بنابراین مورد تصمیم بر انتشار اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام نیز به مورد تصویب مجمع عمومی فوق‌العاده به سلب حق تقدم صاحبان سهام نسبت به پذیره‌نویسی تمام یا قسمتی از سهام جدید مقرر در ماده ۱۶۷ ل.ا.ق.ت. اضافه می‌گردد؛ با این تفاوت که سلب حق تقدم سهامداران قبلی شرکت در خرید سهام قابل‌تبدیل با اوراق مشارکت بدون هیچ تشریفاتی و خودبه‌خود انجام می‌گردد.
۴. مقایسه اوراق قرضه و اوراق مشارکت قابل‌تعویض و تبدیل به سهام
«اوراق قرضه یا مشارکت ساده» اوراقی است که پس از انتشار تغییر صورت نمی‌دهد و تا استرداد کامل وجه آن به‌صورت ورقه قرضه یا مشارکت باقی می‌ماند. «اوراق قرضه یا مشارکت مرکب» اوراقی است که متضمن امتیازات مضاعفی برای دارنده آن است که در قانون پیش‌بینی شده است؛ مانند قابلیت تعویض و تبدیل این اوراق به سهام.
امکان نشر اوراق قرضه قابل‌تبدیل و تعویض با سهام برای شرکت سهامی عام مقرر شده است؛ ولی صرفاً شرکت‌های سهامی عام پذیرفته‌شده نزد بورس و یا بازارهای خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ با رعایت ضوابط مربوط می‌توانند اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام و یا تعویض با سهام منتشر نمایند.
«اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت» اوراق قابل معامله وعده‌داری است که مجمع عمومی فوق‌العاده شرکت سهامی عام هم‌زمان با اجازه افزایش سرمایه شرکت، مجوز انتشار این اوراق را هم تصویب می‌کند و دارنده این نوع ورقه قرضه در هر موقع قبل از سررسید آن می‌تواند تحت شرایط و به ترتیبی که در ورقه قید شده است آن را با سهام شرکت که پیش‌تر به‌وسیله یک یا چند بانک و یا مؤسسه مالی معتبر پذیره‌نویسی شده، تعویض نماید. «اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام» اوراق مشارکتی است که توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر و دارنده اوراق در سررسید نهایی و یا مواعدی که در شرایط انتشار درج می‌شود، می‌تواند با سهام در تملک شرکت ناشر این اوراق مربوط به سایر شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس یا بازارهای خارج از بورس تعویض نماید.
بنابراین «اوراق قرضه قابل‌تعویض با سهام شرکت» منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر می‌گردد؛ زیرا این اوراق با سهام شرکت سهامی عام ناشر قابل‌تعویض است و درواقع اوراق قرضه قابل‌تعویض با «سهام شرکتِ ناشر این اوراق» می‌باشد؛ ولی «اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام» منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر نمی‌گردد؛ زیرا این اوراق با سهام در تملک شرکت ناشر این اوراق مربوط به سایر شرکت‌های پذیرفته‌شده در سازمان بورس یا بازارهای خارج از بورس قابل‌تعویض است و درواقع اوراق مشارکت قابل‌تعویض با «سهام شرکتِ غیرناشر این اوراق» می‌باشد.
«اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت» اوراق قابل معامله وعده‌داری است که بنا به پیشنهاد هیئت‌مدیره و گزارش خاص بازرسان شرکت، مجمع عمومی فوق‌العاده‌ای که اجازه انتشار این نوع از اوراق قرضه را می‌دهد شرایط و مهلتی را که طی آن دارندگان این‌گونه اوراق خواهند توانست این اوراق خود را به سهام شرکت تبدیل کنند تعیین و اجازه افزایش سرمایه حاصل از این تبدیل را به هیئت‌مدیره خواهد داد. «اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام» اوراق مشارکتی است که توسط شرکت‌های سهامی عام منتشر و در سررسید نهایی، زمان تحقق افزایش سرمایه و یا مواعدی که در شرایط انتشار درج می‌شود، به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشارکت یا سهام شرکت ناشر تبدیل می‌شود.
بنابراین «اوراق قرضه قابل‌تبدیل به سهام شرکت» منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر می‌گردد؛ زیرا این اوراق با سهام شرکت سهامی عام ناشر قابل‌تبدیل است و درواقع اوراق قرضه قابل‌تبدیل با «سهام شرکتِ ناشر این اوراق» می‌باشد؛ ولی «اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام» الزاماً منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر نمی‌گردد؛ زیرا این اوراق علاوه بر سهام شرکت سهامی عام ناشر، به سهام شرکت‌های موضوع طرح اوراق مشارکت نیز قابل‌تبدیل است و درواقع اوراق مشارکت قابل‌تبدیل با «سهام شرکتِ ناشر این اوراق» می‌تواند باشد یا نباشد.
نتیجه
اگرچه صدور اوراق قرضه به‌موجب نظریه شماره ۲۰۵۸. ۳۰. ۸۵ مورخ ۲۸. ۱۱. ۱۳۸۵ شورای نگهبان خلاف شرع اعلام گردیده است؛ در این نوشتار به جهت تبیین بهتر اوصاف اوراق مشارکت مرکب (قابل‌تعویض و تبدیل به سهام) مقرر در قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۳۰. ۶. ۱۳۷۶ و آیین نامه اجرایی قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب ۸. ۱۰. ۱۳۹۸ با اوصاف اوراق قرضه مرکب (قابل‌تعویض و تبدیل به سهام) مقرر در لایحه قانونی اصلاح قسمتی از قانون تجارت مصوب ۲۴. ۱۲. ۱۳۴۷ مقایسه شد.
حاصل این مقایسه آن شد که ناشر اوراق مشارکت مرکب همانند اوراق قرضه مرکب صرفاً شرکت سهامی عام باید باشد که البته نزد بورس و یا بازارهای خارج از بورس موضوع قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۴ پذیرفته شده باشد؛ با این تفاوت که انتشار اوراق قرضه مرکب، قابل‌تعویض با سهام و قابل‌تبدیل به سهامِ شرکت سهامی عام ناشر این اوراق اساساً منجر به افزایش سرمایه آن شرکت می‌گردد؛ ولی انتشار اوراق مشارکت قابل‌تعویض با سهام اساساً و انتشار اوراق مشارکت قابل‌تبدیل به سهام الزاماً منجر به افزایش سرمایه شرکت سهامی عام ناشر این اوراق نمی‌گردد.
منبع: فارس
