اولین نظامنامه انتخابات مجلس در ایران
نظامنامه انتخابات (اصنافی) مجلس شورای ملی
مصوب ۱۹ رجب ۱۳۲۴ قمری
پس از امضای فرمان مشروطیت توسط «مظفرالدین شاه»، سران مشروطه گرد آمده و از طرف این مجلس دوازده نفر مأمور نوشتن نظامنامه انتخابات مجلس شدند. این نظامنامه در ماه رجب سال ۱۳۲۴ه.ق به امضای مظفرالدین شاه رسید.
پس از تدوین نظامنامه، انتخابات در ۲۵ شهریور ۱۲۸۵ ه. ش، در تهران برگزار شده و ۶۰ نماینده از سوی تهرانی‌ها عازم مجلس شورای ملی شدند. کمی بعد انتخابات در دیگر شهرستان‌ها هم برگزار شد.
نخستین جلسه رسمی مجلس شورای ملی در تاریخ قانون‌گذاری پس از ۵ سال و ۷ ماه فترت در اول تیر ۱۳۰۰ توسط احمدشاه قاجار گشایش یافت. نمایندگان این دوره مجلس به موجب ماده ۶ نظامنامه انتخابات از بین طبقه اشراف و شاهزادگان، تجار و مالکان، روحانیون و اصناف انتخاب شدند.
متن کامل این متن را در ادامه می‌خوانید:
فصل اول – قواعد انتخابات
ماده اول – انتخاب‌کنندگان ملت در ممالک محروسه ایران از ایالات و ولایات باید از طبقات ذیل باشند:
شاهزادگان و قاجاریه علما و طلاب اعیان و اشراف تجار ملاکین و فلاحین اصناف.
تنبیه ۱ – ایلات هر ایالتی جزو سکنه آن ایالت محسوب و با شرایط مقرره حق انتخاب دارند.
تنبیه ۲ – ملاک عبارت از ارباب ملک است فلاح عبارت از زارع.
ماده دوم – انتخاب‌کنندگان باید دارای مقامات ذیل باشند اولاً سن آنها کمتر از بیست و پنج سال نباشد ثانیاً رعیت ایران باشند ثالثاً معروفیت محلی داشته باشند رابعاً ملاکین و فلاحین آنها باید صاحب ملکی باشند که هزار تومان قیمت داشته باشند پنجم تجار آنها حجره و تجارت معینی داشته باشند ششم اصناف آنها باید از اهل صنف و کار معین صنفی داشته باشند‌و دارای دکانی باشند که کرایه آن دکان مطابق کرایه‌های حد وسط محلی باشد.
ماده سوم – اشخاصی که از انتخاب نمودن کلیتاً محروم هستند از قرار تفصیلند: اولاً طایفه نسوان ثانیاً اشخاص خارج از رشد و آنهایی که محتاج به قیم شرعی می‌باشند ثالثاً تبعه خارجه رابعاً اشخاصی که سن آنها کمتر از بیست و پنج سال باشد خامساً اشخاصی که معروف به فساد عقیده هستند سادساً ورشکسته‌ای که بی‌تقصیری خود را ثابت نکرده باشد سابعاً مرتکبین قتل و سرقت و مقصرین و آنهایی که مجازات اسلامی قانونی دیده‌اند و متهمین به قتل و سرقت و غیره که شرعاً رفع تهمت از خود نکرده باشند.
ثامناً اهل نظام بری و بحری که مشغول خدمتند.
اشخاصی که از انتخاب نمودن به شرط ممنوعند از قرار ذیل است:
اولاً حکام و معاونین حکام در محل حکومت ثانیاً مستخدمین اداره نظمیه و ضبطیه در محل مأموریت خودشان.
ماده چهارم – انتخاب‌شدگان باید دارای مقامات ذیل باشند اولاً زبان فارسی بدانند ثانیاً سواد فارسی داشته باشند ثالثاً رعیت داخله باشند رابعاً‌معروفیت محلی داشته باشند خامساً داخل در خدمت دولتی نباشند سادساً سن آنها کمتر از سی سال نباشد و اضافه از هفتاد سال نباشد سابعاً در امور‌مملکتی بصیرتی داشته باشند.
ماده پنجم – اشخاصی که از انتخاب شدن محروم هستند اولاً طایفه اناثیه ثانیاً تبعه خارجه ثالثاً اهل نظام بری و بحری که مشغول خدمتند رابعاً ورشکسته به تقصیر خامساً مرتکبین به قتل و سرقت و مقصرین و آنهایی که مجازات قانونی اسلامی دیده‌اند و متهمین به قتل و سرقت و غیره که شرعاً رفع تهمت از خود نکرده باشند سادساً آنهایی که سنشان از سی سال کمتر باشد سابعاً اشخاصی که معرف به فساد عقیده هستند و متظاهر به فسق.
ماده ششم – عده انتخاب‌شدگان ملت در بلاد ایران متناسب با جمعیت سکنه آن بلد است و از هر ایالتی شش یا دوازده نفر موافق صورت ذیل باید انتخاب شود مگر تهران که عده انتخاب‌شدگان آن به موجب تفصیل ذیل است:
شاهزادگان و قاجاریه چهار نفر علما و طلاب چهار نفر تجار ده نفر ملاکین و فلاحین ده نفر اصناف از هر صنفی یک نفر جمعاً سی و دو نفر می‌شوند.
در سایر ایالات و ولایات از قرار تفصیل است:
آذربایجان دوازده نفر خراسان و سیستان و تربت و ترشیز و قوچان و بجنورد و شاهرود و بسطام ۱۲نفر گیلان و طالش شش نفر مازندران و تنکابن و استرآباد و فیروز کوه و دماوند ۶ نفر خمسه و قزوین و سمنان و دامغان ۶ نفر کرمان و بلوچستان ۶ نفر فارس و بنادر ۱۲ نفر عربستان لرستان و بروجرد ۶ نفر کرمانشاهان و گروس ۶ نفر کردستان و همدان ۶ نفر اصفهان و یزد و کاشان و قم و ساوه ۱۲ نفر عراق و ملایر و تویسرکان و نهاوند و کمره و گلپایگان و خوانسار ۶ نفر
ماده هفتم – هر یک از انتخاب‌کنندگان صاحب یک رأی می‌باشند و فقط در یک طبقه می‌توانند انتخاب کنند.
ماده هشتم – عده انتخاب‌شدگان برای مجلس شورای ملی در تمام ممالک محروسه ایران بیش از دویست نفر نمی‌تواند باشد در شهرهای جزء هر‌ایالتی هر طبقه علیحده جمع شده یک نفر را انتخاب نموده به کرسی ایالت می‌فرستند این انتخاب‌شدگان باید در همان شهری که انتخاب می‌شوند و یا‌در محال آن شهر سکنی داشته باشند انتخاب‌شدگان در شهرهای جزء ایالات در کرسی ایالت جمع شده به عده‌ای که در صورت فوق برای هر ایالتی‌معین شده از برای مجلس شورای ملی اعضاء انتخاب می‌کند تا در مجلس شورای ملی حضور به هم رسانیده در مدت مأموریت به وظیفه و تکلیف‌خود که حفظ حقوق دولت و ملت است عمل نمایند انتخاب‌کنندگان مجبور نیستند که حتماً از صنف و طبقه خودشان انتخاب کنند.
ماده نهم – در هر محلی که انتخاب به عمل می‌آید انجمنی برای نظارت انتخابات از معاریف طبقات ششگانه انتخاب‌کنندگان آن محل مرکب از شش‌نفر و در تحت نظارت موقتی حاکم یا نایب‌الحکومه همان محل تشکیل خواهد شد از این قرار دو انجمن تشکیل می‌شود
انجمن محلی و ایالتی انجمن‌محلی در شهرهای جزء ایالات و انجمن ایالتی در کرسی ایالت.
ماده دهم – شکایات راجعه به انتخابات مانع از اجرای انتخابات نخواهد بود یعنی انجمنهای مذکوره در ماده نهم رسیدگی خواهند کرد بدون این که‌انتخابات توقیف شود.
ماده یازدهم – اگر از انجمن محلی کسی متشکی باشد به انجمن ایالتی رجوع خواهد کرد و اگر نتیجه حاصل نشد به مجلس شورای ملی باید رجوع نماید.
ماده دوازدهم – هر گاه یکی از اعضاء مجلس شورای ملی استعفاء یا فوت نماید و بیش از شش ماه به انتخابات جدیده باقی باشد اعضاء مجلس به‌جای او یک نفر از اهل ایالت خودش انتخاب خواهند کرد.
ماده سیزدهم – اسامی انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شدگان هر ولایت را انجمنهای محلی و ایالتی به دفتر خانه مجلس شورای ملی باید به فرستند که در دفترخانه مجلس اسامی آنها را به ترتیب حروف تهجی ثبت و برای اطلاع عموم طبع و نشر نمایند کذالک بعد از اتمام عمل انتخابات محلی نتیجه‌عمل را در ظرف یک هفته به انجمن ایالتی اطلاع خواهد داد.
ماده چهاردهم – انتخاب‌شدگان در شهرهای جزء ایالت باید از انجمن محلی اعتبارنامه در دست داشته باشند و کذالک انتخاب‌شدگان در کسری ایالات باید اعتبارنامه‌ای از انجمن ایالتی در دست داشته باشند و در مجلس شورای ملی ارائه دهند.
ماده پانزدهم – انتخاب اشخاص مقرره به قرعه و اکثریت آراء خواهد بود.
ماده شانزدهم – بعد از انتخاب اعضاء مجلس شورای ملی اسامی انتخاب‌شدگان در دفتر مجلس ثبت و در روزنامه‌ها اعلان خواهد شد.
ماده هفدهم – مجلس انتخاب‌کنندگان ملی در شهرهای حاکم‌نشین که به دو درجه منقسم می‌شود برقرار خواهد بود و بنابر اقتضا و مکان حاکم محل می‌تواند محل مجلس انتخاب را معین کند.
ماده هیجدهم – موعد و میعاد انتخاب باید یک ماه قبل از وقت به توسط حکومت محل به عموم اهالی به اعانت اوراق چاپی و سایر اعلانات مقتضیه اعلام شود.
ماده نوزدهم – انتخاب‌شدگان دارالخلافه و سایر ایالات هر چه زودتر باید در تهران حاضر شوند چون انتخاب‌شدگان ولایات به موجب نظامنامه‌ای باید منتخب شوند و حضور آنها فعلاً مدتی طول خواهد کشید لهذا منتخبین تهران حالا انتخاب می‌شوند و مجلس تشکیل خواهد شد و به وظایف خود رفتار خواهد نمود تا منتخبین ولایات حضور به هم رسانند و تأخیر حضور آنها سبب تعطیل مجلس نخواهد بود.
ماده بیستم – خرج سفره و مقرری سالیانه اعضای مجلس شورای ملی موقوف به تشخیص و تصویب خود مجلس است.
ماده بیست و یکم – مدت مأموریت نمایندگان ملت دو سال خواهد بود و بعد از دو سال در تمام ممالک ایران تجدید انتخابات خواهد شد.
ماده بیست و دوم – شکایات راجعه به مجلس و اعضای آن در عمل انتخابات و غیره آن چه راجع به مجلس است باید کتباً به رئیس مجلس اظهار شود که در مجلس شورای ملی به ماده شکایت رسیدگی و حکم آن صادر شود.
ماده بیست و سوم – بدون اجازه مجلس احدی از اجزای مجلس را نمی‌توان به هیچ عنوان گرفتار و دستگیر نمود مگر مرتکب به جنحه یا جنایتی باشد به طور علنی.
و کلیه تحریر و تقریر اعضای مجلس در مصالح دولت و ملت آزاد و هیچ کسی حق مزاحمت آنها را ندارد مگر در صورتی که تحریرات و تقریرات‌عضوی بر خلاف مصالح عامه و موافق قوانین شرع انور مستوجب مجازات باشد در این صورت به اجازه مجلس این نوع اشخاص به محکمه عدلیه‌جلب خواهند شد.
ماده بیست و چهارم – اشخاصی که از رجال دولت و اعضای دوایر دولتی به سمت نمایندگی به عضویت مجلس شورای ملی منتخب می‌شوند از‌خدمت سابقه منفصل و در مدت این مأموریت حق مداخله و اشتغال به خدمت سابقه یا خدمت دیگری ندارند والا نمایندگی و عضویت ایشان باطل می‌شود.
فصل دوم ترتیب انتخاب و کشیدن قرعه و شرایط آن
ماده بیست و پنجم – انتخاب اعضای مجلس شورای ملی در پایتخت و شهرهای بزرگ و متوسط و کوچک به عمل خواهد آمد با حضور حاکم یا‌نایب‌الحکومه و در تحت نظارت انجمن مذکور در ماده نهم.
ماده بیست و ششم – انتخاب به قرعه و اکثریت آراء تامه یا نسبی باید باشد و در صورت تساوی آراء باید به قرعه تشخیص انتخاب شده داده شود.
ماده بیست و هفتم – روز انتخاب اعضاء مجلس و کشیدن قرعه در هر سال که باشد روز جمعه خواهد بود با رعایت ترتیبات ذیل:
اولاً کشیدن قرعه باید در حضور حاکم و انجمن محل و حضار انتخاب‌کنندگان باشد ثانیاً نظم مجلس قرعه‌کشی به عهده انجمنهای مذکوره در ماده نهم‌خواهد بود ثالثاً ورقه قرعه باید کاغذ سفید بی‌نشان باشد رابعاً هر یک از انتخاب‌کنندگان باید در خارج مجلس رأی خود را در آن ورقه نوشته سربسته به دست یک نفر از اعضای انجمن مذکوره که معین خواهد شد بدهد که مشارالیه در حضور جمع در صندوق بیندازد خامساً یک نفر از اعضای انجمن‌مذکور در ماده نهم اسامی انتخاب‌کنندگان را با صورتی که دارد مطابق کند.
ماده بیست و هشتم – قبل از کشیدن قرعه یک نفر اعضای انجمن درب صندوق را قفل نموده و دو نفر دیگر آن را مهر می‌کنند و کلید صندوق را‌یکی از اعضای انجمن ضبط می‌کند.
ماده بیست و نهم – پس از انجام کشیدن قرعه درب صندوق را باز نموده در حضور جماعت اوراق را شمرده زیادی و کمی آن را از روی صورت‌اسامی تشخیص می‌دهند و چند نفر از حضار در حضور جماعت با نظارت انجمن مشغول استخراج آراء می‌شوند.
ماده سی‌ام – از اوراق آن چه غیر مکتوب یا لایقرء باشد یا این که معرفی انتخاب شده را واضح نکرده باشد یا صاحب رأی خود را در آن معرفی کرده‌باشد از درجه اعتبار ساقط است و منضم به یادداشتها می‌شود بعد نتیجه قرعه را بلند فریاد می‌کنند و از طرف رئیس مجلس اعلان می‌شود.
ماده سی و یکم – هر گاه عده انتخاب‌شدگان ملت زیاده از عهده مقرره باشد اشخاصی از آن میان انتخاب خواهند شد که از حیث سن برتری و‌رجحان داشته باشند و الا با وجود فرصت تجدید قرعه می‌شود اگر پس از شمردن اوراق معلوم شد که عده اوراق زاید از عده انتخاب‌کنندگان است قرعه‌را باطل کرده تجدید قرعه می‌نمایند.
ماده سی و دوم – انتخاب‌شدگان تهران یک نفر رئیس و دو نفر نایب رئیس و چهار نفر منشی از میان خود انتخاب می‌نماید و در تحت ریاست عالیه‌اعلیحضرت اقدس شهریاری خلدالله ملکه مجلس افتتاح خواهد شد.
ماده سی و سوم – رئیس مجلس شورای ملی و دو نفر نایب رئیس و منشی‌های مجلس با تصویب اعضای مجلس سالی یک مرتبه تبدیل می‌شوند و در تجدید انتخاب اشخاص مذکوره رعایت اکثریت آراء مجلس همیشه ملحوظ است.
*پاورقی: این نظامنامه بعد از تصویب نظامنامه انتخابات دو درجه مورخ ۱۲ جمادی‌الثانیه ۱۳۲۷ قمری منسوخ شده است.
